27 stycznia 2020 r. miały miejsce obchody 75. rocznicy wyzwolenia przez wojska sowieckie kompleksu niemieckich, nazistowskich obozów koncentracyjnych i zagłady Auschwitz-Birkenau (niem. Konzentrationslager Auschwitz-Birkenau, dalej KL Auschwitz). Wśród ponad miliona ofiar „fabryki śmierci” co najmniej kilkadziesiąt osób to absolwenci naszej Szkoły. Prezentując niżej podstawowe informacje oraz zarysy biogramów wybranych wychowanków III Gimnazjum im. Króla Jana III Sobieskiego, piszący te słowa i cała społeczność obecnego II Liceum pragnie symbolicznie uczcić ich pamięć.
Pierwszych pięciu absolwentów Szkoły trafiło do KL Auschwitz tuż po jego otwarciu. Przybyli tutaj w pierwszym masowym transporcie więźniów (łącznie 728 Polaków), który 14 czerwca 1940 r. został skierowany z zakładu karnego w Tarnowie. Tylko jednemu z nich udało się przeżyć. Był nim Kazimierz Andrysik – maturzysta z 1926 r., sędzia, dr praw. Oznaczony numerem 89, zbiegł z obozu wraz z dwoma innymi więźniami 13 lipca 1944 r. Po ucieczce zdołał dotrzeć do Krakowa, a następnie walczył jako żołnierz batalionu „Skała” AK – Armii Krajowej. Zmarł w Krakowie, w 1967 r.
Pierwszą śmiertelną ofiarą KL Auschwitz – w świetle obecnego stanu wiedzy – był maturzysta z 1913 r. Wiktor Piotr Drzewicki (Drzewiecki), więzień warszawskiego Pawiaka, przewieziony do obozu 15 sierpnia 1940 r. i rozstrzelany tego samego dnia. 3 września tego roku zginął więzień z pierwszego masowego transportu z Tarnowa – Edward Ryś (matura w 1931 r.), harcerz i wychowawca młodzieży.
W przeciągu 1941 r. w KL Auschwitz zginęło ośmiu kolejnych absolwentów. Wśród zamęczonych i zamordowanych znaleźli się wychowankowie III Gimnazjum z tarnowskiego transportu z czerwca 1940 r.: Stanisław Drohojowski, maturzysta z 1904 r., inżynier rolnik, który zginął 12 marca i Zdzisław Babiarz-Londoński (maturzysta z 1907 r., zob. biogram) oraz przedstawiciele intelektualnej i urzędniczej elity II Rzeczypospolitej. Byli to: Tadeusz Surzycki (matura w 1921 r., absolwent Uniwersytetu Jagiellońskiego, dr chemii, działacz Stronnictwa Narodowego, zginął 19 lutego), Adam Heydel (maturzysta z 1913 r., zob. biogram), Jan Antoni Władysław Hrebenda (matura w 1915 r., uczestnik wojny polsko-bolszewickiej, dr praw, sędzia grodzki, zginął 7 sierpnia), Władysław Karol Jentys (matura w 1916 r., uczestnik zmagań z Ukraińcami 1919-1920 oraz wojny polsko-bolszewickiej, odznaczony m.in. Orderem Virtuti Militari V klasy, działacz sportowy, zmarły 23 września), Kazimierz Ondraczek (maturzysta z 1931 r., nauczyciel geografii, podczas okupacji uczestnik tajnego nauczania, zamordowany 6 listopada) i Zdzisław Maćkowski (maturzysta z 1913 r., żołnierz Legionów Polskich i wojny polsko-bolszewickiej, odznaczony m.in. Orderem Virtuti Militari V klasy, w II Rzeczpospolitej starosta powiatowy w Siedlcach, Radomiu i Łowiczu), zamordowany 4 grudnia 1941 r.
Największą liczbę ofiar – wychowanków III Gimnazjum pochłonął rok 1942. Wśród zmarłych i zamordowanych znaleźli się: Juliusz Bobrowski (maturzysta z 1928 r., aktor, poeta, aresztowany wiosną 1941 r. i osadzony w krakowskim więzieniu przy ul. Montelupich, skąd po brutalnym śledztwie trafił do KL Auschwitz, gdzie został rozstrzelany 14 marca), Jan Tadeusz Majewski (matura wojenna w 1917 r. – żołnierz Legionów Polskich, inż. rolnictwa), Stanisław Szczepaniec (maturzysta z 1908 r., leśnik, oficer rezerwy Wojska Polskiego), Tadeusz Polaczek-Kornecki (matura w 1904 r., inż. mechanik, działacz społeczny, odznaczony m.in. Złotym Krzyżem Zasługi i belgijskim Krzyżem Oficerskim Orderu Leopolda), Stanisław Chodorowski (maturzysta z 1916? r., zob. biogram), Mieczysław Piotr Hrabyk (matura w 1923 r., adwokat), Stefan Józef Pizło (maturzysta z 1905 r., lekarz, oficer Wojska Polskiego) – ostatni więzień z pierwszego masowego transportu z czerwca 1940 r., Stanisław Jan Koza (od 1919 r. Remin) – maturzysta z 1911 r., dr wszechnauk lekarskich (jedna z 590 ofiar zbrodni – fizycznej likwidacji pacjentów szpitala dla nerwowo chorych w Kobierzynie, zamordowany w komorze gazowej tuż po przybyciu do obozu 23 czerwca), hrabia Włodzimierz (właśc. Franciszek Salezy Włodzimierz Stefan Jerzy Piotr Stanisław Wojciech) Szembek – matura w 1901 r., ksiądz, salezjanin, który dobrowolnie ofiarował swe życie za zakładnika (innego księdza), upamiętniony tablicą memoratywną na pierwszym piętrze Szkoły (jest jednym ze 122 Sług Bożych – grupy męczenników z czasów II wojny światowej, których proces beatyfikacyjny rozpoczął się w 2003 r.), Zygmunt Jan Józef Walter (matura w 1914 r., prawnik), Jan Rewakowicz (maturzysta z 1924 r.) oraz Bernard (Baruch) Daniel Gross (matura w 1887 r., dr praw, polityk i ekonomista, w czasie II wojny światowej aktywny działacz Polskiej Partii Socjalistycznej – Wolność, Równość, Niepodległość) i Herman Kazimierz Artur Ringelheim (maturzysta z 1929 r.) – pierwsi absolwenci III Gimnazjum narodowości żydowskiej.
I tak tragiczny bilans ofiar z 1942 r. uzupełniają kolejne – przedstawiciele krakowskiej inteligencji aresztowani 16 kwietnia tego roku w kawiarni w Domu Plastyków przy ul. Łobzowskiej 3 oraz zatrzymani w nocnej obławie oficerowie rezerwy Wojska Polskiego. Niemal wszyscy uwięzieni trafili do KL Auschwitz transportami z 24 i 25 kwietnia. Po otrzymaniu numerów więźniarskich zostali umieszczeni w specjalnym komandzie malarzy, malujących m.in. freski na ścianach tzw. Deutsches Haus. 27 maja na dziedzińcu bloku 11 pod ścianą straceń Niemcy w zbiorowej egzekucji rozstrzelali aż 167 osób, wśród nich kolejnych ośmiu absolwentów III Gimnazjum. Tego dnia stracili życie: Jan Ekielski (maturzysta z 1921 r., uczestnik wojny polsko-bolszewickiej, oficer rezerwy Wojska Polskiego, ciężko ranny w kampanii polskiej 1939 r., inż. architekt), Adam Bolesław Marian Gadomski (matura w 1913 r., zob. biogram), Jan Gaweł (matura w 1931 r., nauczyciel, aktywny w środowisku harcerskim), Tadeusz Kruczkowski (matura w 1928 r., nauczyciel w Państwowym Gimnazjum i Liceum im. Hugona Kołłątaja, uczestnik tajnego nauczania), Włodzimierz Ottman i Ludwik (Puget) Puszet (maturzyści z 1895 r., zob. biogramy), Zbigniew Pykosz (matura w 1930 r., prawnik, wydawca, redaktor) oraz Stefan Skoczyński (maturzysta z 1920 r., nauczyciel gimnazjalny).
W 1943 r. w KL Auschwitz zmarli lub zostali zamordowani trzej kolejni absolwenci: Zdzisław Łękawa (matura w 1932 r., nauczyciel gimnazjalny), rozstrzelany 14 kwietnia z wyroku sądu doraźnego w Katowicach Stefan Mirecki (matura wojenna w 1917 r., urzędnik, żołnierz AK) oraz Stanisław Adam Michał Boniecki (prywatysta w III Gimnazjum, matura w 1890 r.).
Wykaz śmiertelnych ofiar „fabryki śmierci” uzupełniają osoby, które uzyskały w murach III Gimnazjum maturę eksternistyczną: Piotr Bohuszewicz (matura w 1912 r.) i Zygmunt Hajkowski (matura w 1910 r.) – nauczyciele gimnazjalni, podczas okupacji uczestnicy tajnego nauczania oraz Naftali Herz (Henryk) Kanarek (od 1918 r. Rowid), nauczyciel, teoretyk pedagogiki, działacz oświatowy narodowości żydowskiej, który w 1905 r. zdał w Gimnazjum Sobieskiego maturę uzupełniającą (klasyczną).
Końca wojny nie doczekali również dwaj absolwenci Szkoły, więzieni w KL Auschwitz. Marian Antoni Ruzamski (do 1891 r. Mazur) – maturzysta z 1908 r., malarz i literat, trafił do obozu 24 maja 1943 r., w styczniu 1945 r. przeniesiony do KL Bergen-Belsen, gdzie zmarł 8 marca w skutek biegunki głodowej. Równie tragiczny los spotkał Adama Józefa Wędrychowskiego-Rogalę (matura w 1914 r.), więzionego w KL Auschwitz od 29 kwietnia 1943 r., przeniesionego następnie do KL Neuengamme (numer obozowy 22890). Zginął 3 maja 1945 r. na pokładzie SS Cap Arcona w Zatoce Lubeckiej, statku na którym stłoczono ok. 4500 ewakuowanych więźniów z tego obozu. Niemiecki kapitan SS Cap Arcona oraz dowódcy dwóch innych statków-więzień, działając z pełną premedytacją, nie podporządkowali się alianckim ostrzeżeniom o zbombardowaniu każdej jednostki pływającej pod banderą III Rzeszy, ściągając śmierć na tysiące uwięzionych w wyniku nalotu brytyjskich samolotów.
Na tym piszący te słowa kończy – bez wątpienia niekompletną – listę śmiertelnych ofiar KL Auschwitz – absolwentów III Gimnazjum. Dalsze kwerendy, szczególnie obejmujące osoby pochodzenia żydowskiego, miejmy nadzieję, że pozwolą w nieodległej przyszłości na zapełnienie tej bolesnej luki w historii Szkoły.
Alfabetyczny wykaz absolwentów III Gimnazjum im. Króla Jana Sobieskiego zamordowanych w KL Auschwitz*
* – w kwadratowych nawiasach podano dokładne daty matury, gwiazdka po dacie rocznej oznacza świadectwo dojrzałości z odznaczeniem
- Babiarz (Londoński-Babiarz) Zdzisław [3 VI] 1907* (1888-1941), numer obozowy 335
- Bobrowski Juliusz 1928 (1909-1942), numer obozowy 25252
- Boniecki (Fredro-Boniecki) Stanisław Adam Michał [VI] 1890 (1870-1943), numer obozowy 156062
- Chodorowski Stanisław 1916? (1896-1942), numer obozowy 20042
- Drohojowski Stanisław [15 IX] 1904 (1885-1941), numer obozowy 499
- Drzewicki (Drzewiecki) Wiktor Piotr [17 II] 1913 (1892-1940)
- Ekielski Jan [6 VI] 1921* (1902-1942), numer obozowy 33112
- Gadomski (Rola-Gadomski) Adam Bolesław Marian [12 VI] 1913 (1894-1942), numer obozowy 32506
- Gaweł Jan 1931 (1913-1942), numer obozowy 32508
- Gross Bernard (Baruch) Daniel [7 VI] 1887 (1866-1942)
- Heydel Adam Zdzisław Marian [VI] 1913* (1893-1941), numer obozowy 10564
- Hrabyk Mieczysław Piotr [VI] 1923 (1904-1942), numer obozowy 1116
- Hrebenda Jan Antoni Władysław [6 IV] 1915 (1896-1941), numer obozowy 3665
- Jentys Władysław Karol [9 VI] 1916* (1898-1941), numer obozowy 11876
- Koza (od 1919 r. Remin) Stanisław Jan [12 VI] 1911* (1893-1942)
- Kruczkowski Tadeusz 1928 (1910-1942), numer obozowy 32526
- Łękawa Zdzisław [30 V] 1932 (1912-1943), numer obozowy 15117
- Maćkowski Zdzisław Józef Ferdynand [IX] 1913 (1895-1941), numer obozowy 19501
- Majewski Jan Tadeusz Teodor [10 III] 1917 (1897-1942), numer obozowy 12076
- Mirecki Stefan [9 II] 1917* (1898-1943)
- Ondraczek Kazimierz 1931 (1911-1941), numer obozowy 19065
- Ottman Włodzimierz [7 VI] 1895 (1876-1942), numer obozowy 33157
- Pizło Stefan Józef [23 VI] 1905* (1887-1942), numer obozowy 333
- Polaczek (od 1926 r. Polaczek-Kornecki) Tadeusz [VI] 1904 (1885-1942), numer obozowy 35727
- Puszet (du Puget-Puszet, Puget) Ludwik Alojzy Konstanty 1895 (1877-1942), numer obozowy 33164
- Pykosz Zbigniew [V] 1930 (1912-1942), numer obozowy 33165
- Rewakowicz Jan 1924 (1905-1942), numer obozowy 3653
- Ringelheim Herman Kazimierz Artur 1929 (1911-1942)
- Ryś Edward 1931 (1913-1940), numer obozowy 386
- Skoczyński Stefan [V] 1920 (1900-1942), numer obozowy 32565
- Surzycki Tadeusz [7 VI] 1921 (1903-1941), numer obozowy 9267
- Szczepaniec Stanisław [VI] 1908 (1890-1942), numer obozowy 5939
- Szembek Franciszek Salezy Włodzimierz Stefan Jerzy Piotr Stanisław Wojciech [13 VI] 1901 (1883-1942), numer obozowy 60019
- Walter Zygmunt Jan Józef [II] 1914 (1895-1942), numer obozowy 39871
Absolwenci III Gimnazjum im. Króla Jana Sobieskiego – więźniowie KL Auschwitz zmarli lub zamordowani w innych miejscach
Ruzamski (do 1891 r. Mazur) Marian Antoni [26 V] 1908 (1889-1945), numer obozowy 122843
Wędrychowski-Rogala Adam Józef Julian Gabriel [II] 1914 (1895-1945), numer obozowy 119493
Inne osoby (eksterniści, zdający maturę uzupełniającą) związane z III Gimnazjum – zamordowane w KL Auschwitz
Bohuszewicz Piotr 1912 (1893-1941), numer obozowy 14029
Hajkowski Zygmunt 1910 (1889-1942), numer obozowy 26597
Kanarek (od 1918 r. Rowid) Naftali Herz (Henryk) [X] 1905 (1877-1944)
Biogramy wybranych absolwentów – ofiar KL Auschwitz
Babiarz (Londoński-Babiarz) Zdzisław (1888-1941)
Żołnierz Legionów Polskich, nauczyciel gimnazjalny (szkół średnich), prof. filozofii (1929 r.), wieloletni dyrektor Państwowego Liceum i Gimnazjum im. Stefana Czarnieckiego w Nisku, odznaczony m.in. Złotym Krzyżem Zasługi i Medalem Niepodległości. Aresztowany przez Gestapo zaraz na początku okupacji i więziony na Zamku w Rzeszowie. Po odzyskaniu wolności zaangażowany w tajne nauczanie w Nisku. Powtórnie aresztowany 18 maja 1940 r. i osadzony w więzieniu w Tarnowie, skąd w czerwcu 1940 r. trafił w pierwszym masowym transporcie do KL Auschwitz. Rozstrzelany 6 października 1941 r. 
Chodorowski Stanisław (1896-1942)
Uczestnik I wojny światowej oraz wojny polsko-bolszewickiej, oficer Wojska Polskiego, absolwent Wydziału Prawa Uniwersytetu Jagiellońskiego, doktor praw (1928 r.), przed wybuchem II wojny światowej pracownik Komunalnej Kasy Oszczędności w Krakowie. Podczas okupacji niemieckiej wstąpił do Związku Walki Zbrojnej, przyjmując pseudonim „Stach”. Organizował środki finansowe na działalność konspiracyjną. Aresztowany w maju 1941 r. Przebywał w więzieniu przy ul. Montelupich w Krakowie, skąd 12 sierpnia tego roku trafił do KL Auschwitz. Zamordowany 11 czerwca 1942 r. w komorze gazowej – w grupie ponad trzystu Polaków –– w odwecie za bunt więźniów karnej kompanii.
Gadomski (Rola-Gadomski) Adam Bolesław Marian (1894-1942)
Żołnierz Legionów Polskich, uczestnik wojny polsko-bolszewickiej. Absolwent Uniwersytetu Jagiellońskiego – dr filozofii (geografia) od 1923 r. – na podstawie rozprawy o zlodowaceniu północnych stoków Tatr, geolog, nauczyciel gimnazjalny oraz akademicki, dziennikarz, popularyzator nauki, taternik, podróżnik. Odznaczony Krzyżem i Medalem Niepodległości. Podczas II wojny światowej uczestnik tajnego nauczania i żołnierz Związku Walki Zbrojnej – AK. Aresztowany w Krakowie 16 kwietnia 1942 r. Wywieziony do KL Auschwitz 24 kwietnia i rozstrzelany w zbiorowej egzekucji 27 maja.
Heydel Adam Zdzisław Marian (1893-1941)
Baron, prof. ekonomii politycznej Uniwersytetu Jagiellońskiego, autor licznych prac z zakresu ekonomii, koneser sztuki, tuż przed wybuchem II wojny światowej dziekan Wydziału Prawa UJ. Aresztowany 6 listopada 1939 r. wraz ze 182 naukowcami w ramach tzw. Sonderaktion Krakau. Osadzony w KL Sachsenhausen, gdzie przebywał do 8 lutego 1940 r. Aresztowany ponownie w styczniu 1941 r. i więziony w Skarżysku-Kamiennej, skąd trafił do KL Auschwitz. Rozstrzelany – wraz z bratem Wojciechem – 14 marca 1941 r.
Ottman Włodzimierz (1876-1942)
Absolwent Wydziału Prawa Uniwersytetu Jagiellońskiego (absolutorium w 1901 r.). Przed wybuchem II wojny światowej sekretarz UJ. Aresztowany 6 listopada 1939 r. wraz ze 182 naukowcami w ramach tzw. Sonderaktion Krakau. Osadzony w KL Sachsenhausen, gdzie przebywał do 8 lutego 1940 r. Aresztowany ponownie 16 kwietnia 1942 r. Wywieziony do KL Auschwitz transportem z 24 kwietnia i rozstrzelany w zbiorowej egzekucji 27 maja.
Puszet (du Puget-Puszet, Puget) Ludwik Alojzy Konstanty (1877-1942)
Baron herbu własnego. Rzeźbiarz, historyk sztuki, pisarz, dziennikarz, działacz Ligi Narodowej (przed 1914 r.). Twórca oraz współpracownik poznańskich i krakowskich kabaretów. Odznaczony Krzyżem Oficerskim Orderu Odrodzenia Polski i francuską Legią Honorową. Aresztowany 16 kwietnia 1942 r. w kawiarni w Domu Plastyków przy ul. Łobzowskiej, gdzie pracował jako kelner. Przetrzymywany w podziemiach Zakładu im. Helclów, następnie w więzieniu przy ul. Montelupich, skąd, ciężko chory, wywieziony do KL Auschwitz transportem z 24 kwietnia i rozstrzelany w zbiorowej egzekucji 27 maja.
Opracowanie: dr Marcin Spórna
